Bekçiler Üst Arayabilirler Mi? Anayasa Mahkemesi İptal Kararı Sonrası
Günlük yaşamda, özellikle güvenlik güçleri tarafından yapılan elle dıştan kontroller ve aramalar, hem güvenliğimiz için önemli hem de özgürlüklerimizi koruma noktasında hassas bir denge gerektirir. Anayasa ve yasalar, bu tür uygulamaların nasıl yapılacağını belirlerken, kişisel hak ve özgürlüklere saygı duyulmasını öngörür.
Bu yazıda, çarşı ve mahalle bekçilerinin uygulamaları üzerinden, elle kontrol ile arama arasındaki farkları ve bu süreçlerin hukuki sınırlarını ele alacağız.
Ancak, tüm yazıyı okumadan önce özetle belirtmek gerekir ki bekçilerin elle kontrol yetkisini düzenleyen madde iptal edilmiştir. Mevcut düzenlemede açıklık olmadığından elle yoklama kontrol hukuka aykırı olacaktır.
Elle Kontrol Nedir?
Elle Kontrol Nedir ve Nasıl Yapılır?
Elle kontrol, güvenlik güçlerinin, bir kişinin üzerinde veya onun taşıdığı eşyalarda açık bir tehlike veya yasadışı bir durum olup olmadığını anlamak için yapılan bir tür güvenlik kontrolüdür. Bu kontrol sırasında güvenlik görevlisi, kişinin üzerini elle hafifçe sıvazlayarak herhangi bir silah, yasaklı madde veya şüpheli bir nesne taşıyıp taşımadığını kontrol eder. Elle kontrol, kişinin güvenliği ve çevresindekilerin güvenliği için önemlidir. İşte elle kontrolün nasıl yapıldığına dair bazı örnekler ve detaylar:
Elle Kontrolün Amacı Nedir?
Elle kontrolün temel amacı, genel güvenliği sağlamak ve potansiyel suç öğelerini hızlıca tespit etmektir. Bu kontrol sayesinde, güvenlik güçleri herhangi bir tehlikeye karşı önlem alabilir ve daha büyük güvenlik sorunlarının önüne geçebilirler.
Elle Kontrol Nasıl Gerçekleştirilir?
- Rıza İle Yapılma: Elle kontrol genellikle kişinin rızası alınarak yapılır. Bu, kişinin kontrol edilmesine açıkça izin vermesi anlamına gelir.
- Zorunlu Durumlar: Bazı durumlarda, acil güvenlik tehditleri nedeniyle kişinin rızası olmadan da elle kontrol yapılabilir. Örneğin, bir havaalanında güvenlik alarmının tetiklenmesi durumunda, güvenlik görevlileri tehlikeyi engellemek için hızlı hareket edebilir.
- Yöntem: Güvenlik görevlisi, şüpheli bir cisim arayışıyla, kişinin kıyafetlerinin dışından hafif ve sistematik dokunuşlarla kontrol yapar. Bu işlem, herhangi bir fiziksel rahatsızlık vermeden ve kişinin onurunu koruyarak gerçekleştirilir.
Örneklerle Elle Kontrol
- Konserlerde Güvenlik: Bir konser veya büyük bir etkinlik öncesinde, girişte güvenlik görevlileri tarafından yapılan elle kontroller, silah veya diğer tehlikeli maddelerin etkinlik alanına sokulmasını önler.
- Havaalanı Güvenlik Kontrolleri: Havaalanlarında, yolcuların güvenliği için metal dedektörlerinden geçirilir ve şüpheli görülen durumlarda elle kontrol uygulanır. Bu, uçuş güvenliğini artırmak için zorunlu bir adımdır.
- Toplu Taşıma: Metro veya otobüs terminallerinde, güvenlik tehditlerine karşı elle kontroller yapılabilir. Bu, genel güvenliği sağlamak ve toplu taşıma araçlarında olası suçları engellemek için yapılır.
Hukuki Sınırlar ve Öngörülebilirlik
Elle kontrol uygulamaları, hukuki öngörülebilirlik ve belirlilik ilkeleri çerçevesinde gerçekleştirilmelidir. Bu, uygulamanın ne zaman ve nasıl yapılacağının yasalarla açıkça tanımlanması gerektiği anlamına gelir. Bu şekilde, hem güvenlik güçlerinin hem de vatandaşların hakları korunmuş olur.
Arama ve Elle Kontrol Arasındaki Farklar
Arama ise daha kapsamlı bir işlemdir ve genellikle bir hakim kararı gerektirir. Arama, kişinin üzerinde veya mülkiyetinde detaylı bir şekilde inceleme yapılmasını içerir ve bu süreçte özel hayatın gizliliği daha fazla etkilenebilir.
Anayasal Güvenceler Nelerdir? Anayasal Hakkını Bil ve Savun
Anayasa’nın 20. maddesi, kişisel verilerin korunmasını ve özel hayatın gizliliğini güvence altına alır. Elle kontrol ve arama uygulamaları bu maddeler çerçevesinde sınırlı tutulmalı ve her zaman yasal bir dayanağa sahip olmalıdır. Aksi takdirde, bu tür uygulamalar anayasal güvenceleri ihlal edebilir ve kişisel özgürlüklere zarar verebilir.
A. Özel hayatın gizliliği
Madde 20 – Herkes, özel hayatına ve aile hayatına saygı gösterilmesini isteme hakkına sahiptir. Özel hayatın ve aile hayatının gizliliğine dokunulamaz. (Mülga üçüncü cümle: 3/10/2001-4709/5 md.)
(Değişik fıkra: 3/10/2001-4709/5 md.) Millî güvenlik, kamu düzeni, suç işlenmesinin önlenmesi, genel sağlık ve genel ahlâkın korunması veya başkalarının hak ve özgürlüklerinin korunması sebeplerinden biri veya birkaçına bağlı olarak, usulüne göre verilmiş hâkim kararı olmadıkça; yine bu sebeplere bağlı olarak gecikmesinde sakınca bulunan hallerde de kanunla yetkili kılınmış merciin yazılı emri bulunmadıkça; kimsenin üstü, özel kâğıtları ve eşyası aranamaz ve bunlara el konulamaz. Yetkili merciin kararı yirmidört saat içinde görevli hâkimin onayına sunulur. Hâkim, kararını el koymadan itibaren kırksekiz saat içinde açıklar; aksi halde, el koyma kendiliğinden kalkar.
(Ek fıkra: 7/5/2010-5982/2 md.) Herkes, kendisiyle ilgili kişisel verilerin korunmasını isteme hakkına sahiptir. Bu hak; kişinin kendisiyle ilgili kişisel veriler hakkında bilgilendirilme, bu verilere erişme, bunların düzeltilmesini veya silinmesini talep etme ve amaçları doğrultusunda kullanılıp kullanılmadığını öğrenmeyi de kapsar. Kişisel veriler, ancak kanunda öngörülen hallerde veya kişinin açık rızasıyla işlenebilir. Kişisel verilerin korunmasına ilişkin esas ve usuller kanunla düzenlenir.
Çarşı ve Mahalle Bekçilerinin Yetkileri ve Sınırları
Çarşı ve mahalle bekçileri, toplumun güvenliğini sağlamak amacıyla çeşitli kontroller yaparlar. Ancak, bu kontrollerin arama olarak nitelendirilmemesi ve anayasal haklara uygun olması önemlidir. Bekçilerin yetkileri, yasalarla belirlenmeli ve herhangi bir ihlalde bulunmamaları için net sınırlar çizilmelidir.
Anayasa Mahkemesi, çarşı ve mahalle bekçilerinin şüpheli gördükleri kişileri ve araçları durdurup aramalarını düzenleyen yasal bir maddenin iptaline karar verdi.
İptal Edilmeden Önceki Mevzuatın Durumu
(6) Çarşı ve mahalle bekçisi, durdurduğu kişi üzerinde veya aracında silah ya da tehlike oluşturan diğer bir eşyanın bulunduğu hususunda yeterli şüphenin varlığı hâlinde, kendisine veya başkalarına zarar verilmesini önlemek amacına yönelik el ile dıştan kontrol dâhil gerekli tedbirleri alabilir. Bu amaçla kişinin üzerindeki elbisenin çıkarılması veya aracın, dışarıdan bakıldığında içerisi görünmeyen bölümlerinin açılması istenemez.”
Anayasa’ya Uygunluk Sorunu Bulunmaktaydı ve Anayasa Delinmekteydi
- Elle Kontrol ve Arama Arasındaki Fark: Anayasa Mahkemesi, elle yapılan dıştan kontrolün arama işleminden farklı olduğunu belirtmiştir. Arama, kişisel özgürlükler üzerinde daha derin bir müdahaleyi ifade ederken, elle kontrol daha sınırlı ve yüzeysel bir inceleme yöntemidir.
- Özel Hayatın Gizliliği: Anayasa’nın 20. maddesi, kişilerin özel hayatına saygı gösterilmesini ve özel hayatın gizliliğinin korunmasını güvence altına alır. Elle yapılan kontrolün arama boyutuna ulaşmaması, bu özel hayat hakkının ihlal edilmemesi için kritiktir.
Bekçi Zorla Üstümü Aradı Ne Yapabilirim?
Türk Ceza Kanunu’nun (TCK) 120. maddesi, “haksız arama” suçunu düzenler ve “bir kimsenin üstünü arama” ifadesini içerir. Bu ifade, bir kişinin giysilerinin, cebinin, el çantasının ve yanında bulunan bavulunun aranması anlamına gelir. Bu düzenlemeyle, bir kişinin kişisel eşyalarına izinsiz olarak müdahale edilmesi ve aranması suç kapsamına alınmıştır.
Bu gibi bir durumla karşılaşan bireyler, yaşadıkları olayı detaylarıyla anlatan bir şikayet dilekçesi yazarak ilgili savcılığa başvurabilirler. Şikayet dilekçesinde, olayın tarihi, saati, yeri gibi bilgilerin yanı sıra tanık ifadeleri veya varsa kamera kayıtları gibi deliller de sunulmalıdır.
Bekçi Elle Kontrol Yapabilir Mi?
AYM iptal kararı ile, öncesinde bekçilere tanınan, şüpheli bir durumda vatandaşların üzerini elle yoklama veya sıvazlama yoluyla arama yetkisi, mevzuattan çıkarılmıştır. Bu değişiklikle, bekçilerin doğrudan elle arama yapma hakları iptal edilmiştir.
Şimdi, eğer bir bekçi bir şahısta şüpheli bir durum algılarsa, yapması gereken, olay yerine polis çağırarak durumu polis güçlerine devretmektir. Polisler, kendi yetki ve prosedürleri çerçevesinde, gereken aramayı yapma hakkına sahiptirler.
Anayasa Mahkemesi’nin kararlarına göre, mevzuattaki bu boşluk, vatandaşın lehine yorumlanır ve kişisel özgürlüklerin korunması yönünde bir adım olarak kabul edilir.
Bu yasal güncelleme, vatandaşların kişisel hak ve özgürlüklerinin daha iyi korunmasını sağlamak amacıyla yapılmış olup, bekçilerin sorumluluklarını yeniden tanımlamıştır.
Bekçi Çantamı Açtırıp Ceplerime Bakabilir Mi? Bekçi Telefonumu İnceleyebilir Mi?
Bekçiler, günlük rutin kontrollerde bireylerin kişisel eşyalarına, özellikle çantalarına ve cep telefonlarına bakma veya bu eşyaları inceleme yetkisine sahip değildir. Bu tür bir arama yapabilmek için özel bir hukuki sürecin takip edilmesi gerekmektedir. Bekçilerin, şüphe duyulan durumlarda bile kişisel eşyaları açtırma veya inceleme yetkileri yoktur ve temelde bu tür aramaları yapma yetkisi polise aittir.
Cep telefonu gibi özel iletişim araçlarının incelenmesi ise daha ciddi bir mahremiyet müdahalesi teşkil ettiğinden, polis tarafından bile ancak bir mahkeme kararı ile yapılabilir. Bu, özel hayatın gizliliği ve iletişim özgürlüğü gibi temel hakların korunmasını sağlamak için zorunlu bir prosedürdür.
Bu kapsamda, bekçilerin şüphe durumunda yapabilecekleri en fazla, durumu polise bildirmek ve onların müdahalesini beklemek olacaktır. Eğer bir bekçi bu kuralların dışına çıkıp, çanta açma veya telefon inceleme gibi bir eylemde bulunursa, bu durum hukuka aykırı olacaktır ve vatandaşların böyle bir durumda hukuki yollara başvurması mümkündür.
İptal Gerekçeleri
- Hukuki Belirsizlik ve Öngörülebilirlik Eksikliği: Bekçilere arama yetkisi veren kural yeterli şüphe kavramını net olarak tanımlamamakta ve hangi tedbirlerin alınabileceğini açıkça belirtmemektedir. Bu durum, bekçilerin yetkilerinin kapsamının belirsiz kalmasına ve keyfi uygulamalara yol açabileceğine işaret etmektedir.
- Arama ile Elle Kontrol Arasındaki Sınırın Belirsizliği: Elle yapılan kontrollerin, arama niteliği taşımadan, yani kişisel özgürlükler üzerinde derin bir müdahale oluşturmadan yürütülmesi gerektiği vurgulanmıştır. Ancak, mevcut düzenlemenin bu ayrımı yeterince açık şekilde ortaya koymadığı belirtilmiştir.
- Araç Kontrolleri: Araç üzerinde yapılan elle kontrollerin klasik aramaya dönüşme riski, özellikle aracın kapalı bölümlerine yapılan müdahaleler açısından daha yüksektir. Bu nedenle, araç kontrollerinin nasıl yapılacağına dair daha açık hükümler getirilmesi gerektiği ifade edilmiştir.
Kuralın gerekçesinde de belirtildiği üzere yoklama ve sıvazlama olarak da ifade edilen elle dıştan kontrol aramadan farklı bir kavram olup söz konusu işlemin arama boyutuna ulaşmaması gerekir. Bu itibarla elle kontrol (yoklama, sıvazlama) kişilerin üst ve eşyası ile araçları üzerinde amaç, kapsam ve süre itibarıyla aramaya göre daha sınırlı uygulanma imkânı sağlayan tedbir niteliğinde bir işlemdir (AYM E.2018/137, K.2022/86, 30/6/2022, §80).
Arama tedbiri özel olarak Anayasa’nın 20. maddesinin ikinci fıkrasında kişilerin özel hayatına saygı gösterilmesini isteme hakkı kapsamında güvence altına alınmıştır. Elle kontrolün arama boyutuna ulaşmayan alt düzeyde sınırlı bir kolluk tedbiri olduğu dikkate alındığında kuralın Anayasa’nın anılan maddesinin birinci fıkrası kapsamında incelenmesi gerektiği anlaşılmaktadır (AYM E.2018/137, K.2022/86, 30/6/2022, §81).
El ile dıştan kontrolün aramaya dönüşmemesi gerektiği dikkate alındığında bu konuda yapılacak düzenlemelerin, hukuki öngörülebilirlik ve belirlilik ilkeleri çerçevesinde elle kontrol (yoklama, sıvazlama) ve arama arasındaki sınırı ortaya koyacak nitelikte olması gerekmektedir. Aksi durumda çarşı ve mahalle bekçilerinin elle dıştan kontrol adı altında icra ettiği faaliyetlerin Anayasa’nın 20. maddesinin ikinci fıkrasındaki güvencelerden yoksun olarak arama tedbirine dönüşmesi söz konusu olabilir. Bu yönüyle çarşı ve mahalle bekçilerine elle dıştan kontrol yapma yetkisi tanıyan kuralın arama sonucunu doğuracak uygulamalara sebebiyet vermeyecek güvenceleri içermesi gerekir (AYM E.2018/137, K.2022/86, 30/6/2022, §84).
MEVZUAT
Durdurma ve kimlik sorma
MADDE 7 – (1) Çarşı ve mahalle bekçileri, görev bölgesi ve çalışma saatleri ile sınırlı olmak kaydıyla kişileri ve araçları;
a) Bir suç veya kabahatin işlenmesini önlemek,
b) Suç işlendikten sonra kaçan faillerin yakalanmasını sağlamak, işlenen suç veya kabahatlerin faillerinin kimliklerini tespit etmek,
c) Hakkında yakalama emri ya da zorla getirme kararı verilmiş olan kişileri tespit etmek,
ç) Kişilerin hayatı, vücut bütünlüğü veya mal varlığı bakımından ya da topluma yönelik mevcut veya muhtemel bir tehlikeyi önlemek,
amacıyla durdurabilir.
(2) Durdurma yetkisinin kullanılabilmesi için makul bir sebebin bulunması gerekir. Süreklilik arz edecek, fiilî durum ve keyfîlik oluşturacak şekilde durdurma işlemi yapılamaz.
(3) Çarşı ve mahalle bekçisi, görevini yerine getirirken kendisinin çarşı ve mahalle bekçisi olduğunu belirleyen belgeyi gösterdikten sonra, durdurduğu kişiye durdurma sebebini bildirir ve durdurma sebebine ilişkin sorular sorabilir, kimliğini veya bulundurulması gerekli diğer belgelerin ibraz edilmesini isteyebilir. Bu kişilere kimliğini ispatlama hususunda gerekli kolaylık gösterilir. Belgesinin bulunmaması, açıklamada bulunmaktan kaçınması veya gerçeğe aykırı beyanda bulunması dolayısıyla ya da sair surette kimliği belirlenemeyen kişi tutularak durumdan derhal genel kolluk görevlileri haberdar edilir.
(4) Durdurma süresi, durdurma sebebine esas teşkil eden işlemin gerçekleştirilmesi için ihtiyaç duyulan makul süreden fazla olamaz.
(5) Durdurma sebebinin ortadan kalkması hâlinde kişilerin ve araçların ayrılmalarına izin verilir.
(6) (İptal birinci cümle: Anayasa Mahkemesinin 22/3/2023 Tarihli ve E: 2020/59, K: 2023/53 Sayılı Kararı ile.) Bu amaçla kişinin üzerindeki elbisenin çıkarılması veya aracın, dışarıdan bakıldığında içerisi görünmeyen bölümlerinin açılması istenemez.
